Pszenno to miejscowość położona przy drodze krajowej nr 35, tuż przed Świdnicą. W dwie kolejne soboty 4 i 11 października było to miejsce, gdzie członkowie oraz sympatycy SOiBZP przeprowadzili prace wykopaliskowe przy murze cmentarnym otaczającym kościół parafialny pod wezwaniem Św. Mikołaja. Celem ich było odnalezienie ośmiu kamiennych krzyży umieszczonych w zewnętrznym licu muru. Krzyże te, wzmiankowane były w najstarszym rejestrze kamiennych krzyży na Śląsku pochodzącym z 1812 r. K.T. Heinze wspomina w nim o ośmiu krzyżach znajdujących się po zewnętrznej stronie muru cmentarza przykościelnego.
Do tej pory kamienne krzyże z Pszenna uważane były za zaginione. Aby zweryfikować tę hipotezę, po uzyskaniu pozwolenia od Konserwatora Zabytków we Wrocławiu z Delegaturą w Wałbrzychu, rozpoczęto badania archeologiczne. Badaniami objęto teren tuż przy zewnętrznym murze cmentarnym, po lewej stronie od wejścia na teren kościelny, gdzie obecnie znajduje się klomb z usytuowaną w środku kapliczką. Wytypowano go m.in. dlatego, iż na tym odcinku ekspozycja kamiennych krzyży w murze była doskonale widoczna z drogi Świdnica – Wrocław. Wykop archeologiczny o szerokości 0,8 m i głębokości 1,3-2 m przebiegał wzdłuż przykościelnego ogrodzenia na odcinku 14,5 m. Na tak wytyczonym odcinku odkryto siedem kamiennych krzyży.
Krzyż nr 1 odkryty został w odległości 0,2 m na północny-zachód od ogrodzenia klombu, na głębokości 0,45 m poniżej obecnego poziomu gruntu a 1,71 m poniżej korony muru. Obiekt jest w formie krzyża łacińskiego. Wykonano go z granitu. Jego szerokość wynosi 0,87 m a uchwycona wysokości 1,02 m. W przekroju krzyż ma kształt ośmiokąta. Został wmurowany w wykuty w murze otwór i jest wysunięty na odległość 8-15 cm od nierównej płaszczyzny lica muru.
W odległości 2,07 m na północny-zachód od krzyża nr 1, na głębokości 0,25 m poniżej obecnego poziomu gruntu a 1,45 m poniżej korony muru, odsłonięty został krzyż 2. Ma on formę krzyża maltańskiego o szerokości 0,72 m i uchwyconej wysokości 1,46 m. Jest wykonany z granitu.
Kolejny krzyż odsłonięto w odległości 2,05 m na północny zachód od krzyża nr 2, na głębokości 0,57 m poniżej obecnego poziomu gruntu a 1,72 m poniżej korony muru. Jest to krzyż maltański z dolną aureolą. Wykonano go z granitu. Ma on szerokość 0,73 m a uchwycona wysokość wynosi 1,25 m. Pod ramionami krzyża, widoczne są cofnięte o 5 cm w głąb od jego lica aureole w formie półkoli o średnicy 9 cm.
Krzyż nr 4 znajduje się w odległości 1,25 m na północny-zachód od krzyża nr 3, na głębokości 0,62 m poniżej obecnego poziomu gruntu a 1,78 m poniżej korony muru. Obiekt jest w formie krzyża łacińskiego z nieregularną dolną aureolą. Wykonano go z granitu. Jego szerokość wynosi 0,8 m a uchwycona wysokość 1,12 m. Pod ramionami krzyża, widoczne są cofnięte o 4 cm w głąb od jego lica aureole w formie nieregularnych półkoli o wymiarach 4×6 cm i 3×5 cm. Krzyż został wmurowany w wykuty w murze otwór i jest wysunięty na odległość 5-8 cm od nierównej płaszczyzny lica muru.
W odległości 1,05 m na północny zachód od krzyża nr 4 na głębokości 0,27 m poniżej obecnego poziomu gruntu a 1,4 m poniżej korony muru, odsłonięto krzyż nr 5. Granitowy obiekt w formie krzyża maltańskiego ma szerokość 0,63 m i uchwyconą wysokość 1,65 m. Krzyż wmurowano w miejscu załamania lica muru.
Krzyż 6 znajdował się w odległości 1,13 m na północny-zachód od krzyża nr 5 na głębokości 0,67 m poniżej obecnego poziomu gruntu a 1,84 m poniżej korony muru. To również granitowy krzyż maltański o szerokości 0,74 cm i uchwyconej wysokości 0,62 m.
Ostatni siódmy krzyż odsłonięto w odległości 1,2 m na północny-zachód od krzyża nr 6 na głębokości 0,38 m poniżej obecnego poziomu gruntu, a 1,4 m poniżej korony muru, pod fundamentem ogrodzenia klombu. To krzyż łaciński, wykonany z granitu. Ma szerokość 0,79 m i uchwyconą wysokość 0,8 m.
Literatura podaje informacje na temat ośmiu krzyży. Niestety, dotarcie do ostatniego obiektu okazało się niemożliwe ze wzglądu na przebiegający w kierunku północno-zachodnim chodnik.
Siedem kamiennych krzyży wmontowanych w mur przykościelny rozlokowano w regularnych odstępach: krzyże 1-3 w odległości ok. 2 m od siebie, krzyże 3-7 w odległości ok. 1-1,2 m od siebie. Uregulowana była również wysokość położenia krzyży w murze: krzyże 2, 5, 7 – 1,4 m poniżej korony muru, zaś krzyże 1, 3, 4, 6 – 1,7-1,8 m poniżej korony muru.
Przeprowadzone badania archeologiczne pozwoliły na szczegółowe rozpoznanie i zadokumentowanie kamiennych krzyży zlokalizowanych w murze kościoła w Pszennie. W przyszłości zabytki te zostaną wyeksponowane w taki sposób aby mogły być dostępne szerszemu gronu zainteresowanych.
Marcin Paternoga, Honorata Rutka, Daniel Wojtucki, Piotr Zagała
Wszystkie zdjęcia wykonał Daniel Wojtucki.