Badania archeologiczne przeprowadzone zostały z inicjatywy Stowarzyszenia Ochrony i Badań Zabytków Prawa.
W Miłkowie (Ściegnach) k/Jeleniej Góry przeprowadzone na przełomie kwietnia i maja 2007 r. badania archeologiczne tamtejszej szubienicy wniosły kolejne interesujące informacje do zagadnienia związanego z archeologią miejsc straceń. Na stanowisku przebadano obszar o powierzchni około 0,4 ara. Wykop obejmował swym zasięgiem wnętrze szubienicy oraz teren przyległy od strony południowo-zachodniej.
W pierwszym etapie oczyszczone zostało wnętrze szubienicy. Po usunięciu warstwy śmietniskowej, opadłych liści i warstwy próchnicy o grubości 0,1-0,4 m odsłonięta została skała macierzysta, na której wzniesiono mur szubienicy. Powierzchnia skałki w obrębie muru opada w kierunku zachodnim i jest stosunkowo równa, poprzecinana licznymi spękaniami. Stwierdzono, że od zachodu oraz przy wejściu obwód muru szubienicy wykraczał poza płaszczyznę skałki i wsparty został na murowanym fundamencie. W warstwie próchnicy wypełniającej szczeliny skalne oraz przestrzeń przy murowanym fundamencie znalezione zostały liczne kości paliczków, fragmenty ceramiki oraz guzik z brązu.
W wykopie przyległym do muru szubienicy prace rozpoczęto od usunięcia kamieni budujących pierwotnie mur tego obiektu. Rumowisko kamieni przemieszanych z warstwą humusu leśnego zwartą warstwą pokrywało całą północną część wykopu, osiągając 0,5 m grubości u podnóża muru szubienicy. W jej obrębie znaleziono fragmenty ceramiki oraz dwa żelazne, kute gwoździe. Pod tą warstwą, w północnej części wykopu, w pasie o szerokości 1-1,5 m odsłonięta została warstwa złożona z bryłek i większych fragmentów (8×11×19 6×9×12 cm) zaprawy wapiennej, która miała barwę jasnokremową z widocznymi drobnymi grudkami nie zlasowanego wapna i ziarnami domieszki tłucznia i żwiru. Na licznych fragmentach zaprawy zaobserwowano odciski i negatywy kamieni pierwotnie z nią spojonych. Warstwa złożona z luźnych fragmentów zaprawy miała grubość 0,1-0,3 m. Najprawdopodobniej jest to pozostałość rumowiska zawalonego zachodniego filaru szubienicy, bowiem jego konstrukcja różni się od pozostałych dwóch filarów i łączącego je muru. W wyróżniającej się konstrukcji filaru zachodniego i przyległej części muru szubienicy wykorzystano liczne cegły i ich fragmenty, zaś kamienie ułożone są bez zachowania regularnych poziomych warstw. Można więc stwierdzić, że obecnie zachowany filar zachodni był w przeszłości przemurowany i nie jest pierwotnym elementem konstrukcyjnym tego obiektu.
W północno-wschodnim narożniku wykopu, po usunięciu rumowiska kamieni i humusu, odsłonięty został próg przed wejściem do wnętrza szubienicy. Wykonano go z kamiennego bloku w formie prostopadłościanu o długości 1,47 m i wysokości 0,53 m. Odsłonięta szerokość wynosi 0,65 m. Posadowiony został na skale i stanowi podstawę zakończeń murów w otworze wejściowym szubienicy.
W południowo-wschodnim narożniku wykopu, na głębokości 0,7 m na tle ciemnożółtej zwietrzeliny odsłonięty został zarys jamy grobu. Przebiegała ona dłuższą osią w linii północ-południe. Miała formę zbliżoną do prostokąta o zaokrąglonych narożnikach. W wypełnisku jamy grobowej w warstwie ciemnobrunatnej, sypkiej próchnicy, przerośniętej licznymi korzeniami roślin, widoczne były kamienie dużych (50×47, 54×33, 35×27, 37×21 cm) oraz mniejszych (26×19, 20×15, 12×12, 11×8, 9×8 cm) rozmiarów. W północnej części jamy grobowej odkryto fragment pękniętej czaszki, częściowo przysłonięty największym z kamieni. Po usunięciu kamieni i wyeksplorowaniu warstwy próchnicy, odsłonięto szkielet. Kości zalegały w zachowanym układzie anatomicznym łopatkami i kością krzyżową ku górze. Czaszka, nieznacznie przesunięta od osi szkieletu, zwrócona była częścią twarzową na zachód. Powierzchnia skały, stanowiącej dno jamy grobowej, była wyrównana i opadała z południa na północ o 0,2 m. W północnej, najniżej położonej części jamy grobowej, znajdowało się skupisko 8 małych kamieni (17×5, 16×6, 15×8, 13×8, 12×11, 12×6, 10×8, 9×7 cm) zgrupowanych przy czaszce i kościach pasa barkowego. W wypełnisku jamy grobowej, na dnie, przy głowie lewej kości udowej i na wysokości prawej rzepki kolanowej, znaleziono dwie części zapięcia ubrania. Po wydobyciu szkieletu, stwierdzono, że w części północnej jama grobowa była zagłębiona w skałę na maksymalną głębokość 0,16 m.
Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że w wykopanej i częściowo wykutej w skale jamie grobowej złożono odziane ciało skazańca, na brzuchu, głową w kierunku północnym, twarzą zwróconą na zachód. Jego ręce ułożone były wzdłuż tułowia, nogi wyprostowane, pięty złączone. Po złożeniu zwłok, wypełniając jamę grobową ziemią, wrzucono mniejsze i duże kamienie, które przygniotły ciało i zgruchotały czaszkę.
Podczas przeprowadzonych badań archeologicznych odkryto niewielką liczbę przedmiotów zabytkowych. We wnętrzu szubienicy znaleziono guzik z brązu w formie dwóch tarczek o średnicy 1,7 cm, połączonych nitem o wysokości 0,6 cm. Odkryto dwa żelazne, kute gwoździe o długości 9 i 8,5 cm. W północno-zachodniej części wykopu, pod warstwą fragmentów zaprawy, znaleziony został fragment żelaznego noża. Zachowane ostrze ma długość 10,4 cm i maksymalną szerokość 1,5 cm. Zachowała się część kolca o długości 1,4 cm. Odkryte gwoździe oraz fragment noża niewątpliwie związane są z funkcjonowaniem szubienicy, guzik stanowił zaś najprawdopodobniej część ubioru powieszonego skazańca. W grobie 1 znalezione zostały dwa nieduże (1-1,3 cm), wykonane z żelaznego drutu elementy zapięcia ubrań. Na podstawie analogii etnograficznych można stwierdzić, że służyły one do zapięcia ubioru wykonanego raczej z cienkich tkanin, np. koszul.
Przeprowadzona została analiza antropologiczna odkrytych materiałów osteologicznych. Z przebadanych nawarstwień we wnętrzu szubienicy wydobyto 40 całych i fragmentów kości. Szczegółowa analiza wykazała, że we wnętrzu szubienicy znajdowały się kości dwóch rąk. Wśród kości nadgarstka prawej ręki brakowało kości haczykowatej (os hamatum), natomiast wśród kości nadgarstka lewego – kości łódeczkowatej (os scaphoideum) i grochowatej (os pisiforme). Kości śródręcza wystąpiły w komplecie, natomiast pośród kości palców ręki brakowało 11 paliczków.
Stan zachowania kości w momencie odsłaniania szkieletu w odkrytym grobie był dobry, pomimo silnego poprzerastania ich korzeniami. Były one lekko zwilżone i kruche o barwie brunatno-żółtej. Po dokładnym zapoznaniu się ze stanem fizycznym kości, stwierdzono, że część z nich uległa znacznemu uszkodzeniu na skutek niszczącego wpływu środowiska (drobne korzenie drzew, szkodniki, warunki hydrologiczne w skale). Nie zachował się korpus mostka, część żeber, kości ręki, obydwie rzepki i kości strzałkowe. Określona została płeć i wiek w chwili śmierci, wysokość ciała oraz przeanalizowano występowanie tzw. wyznaczników stresu fizjologicznego i zmian degeneracyjnych. Płeć i wiek w chwili śmierci określono na podstawie metod stosowanych w opracowaniach antropologicznych. Wiek osobnika określono na podstawie stopnia obliteracji szwów czaszkowych, morfologii powierzchni spojenia łonowego, stopnia starcia koron zębowych oraz zaawansowania procesów ossyfikacyjnych kości szkieletu postkranialnego. Analiza poszczególnych kości szkieletu postkranialnego oraz ocena czaszki wskazują, iż pochowany w grobie osobnik był mężczyzną w wieku Senilis tj. liczył powyżej 55 lat.
Badania w Miłkowie były kontynuowane w maju 2008 r. Dalsza eksploracja stanowiska doprowadziła do odnalezienia czterech kolejnych grobów. W pierwszym etapie prac prowadzono prace w wykopie I/07-08 o powierzchni 15 m2. Po usunięciu warstwy humusu i eksploracji nawarstwień na głębokość 0,7-0,9 m na tle ciemnożółtej zwietrzeliny skalnej odkryte zostało zgrupowanie trzech grobów. Groby znajdowały się w odległości 4 -5 m od wejścia do wnętrza szubienicy ich jamy miały zaś zróżnicowane kształty i wymiary. Jama grobu nr 3 miała zarys owalu o długości 1,9 m i szerokości 0,8-0,9 m. Przylegała ona od zachodu do jamy grobu nr 1 – badanego w 2007 r. Grób nr 3 we wschodniej części przecinał przyległą od południa jamę grobu nr 4. Odsłonięty fragment jamy grobowej nr 4 miał zarys prostokąta o długości 1,4 m i szerokości 0,5 m. Na południowy zachód od grobów nr 3 i 4, w odległości 0,1-0,2 m znajdował się grób nr 2. Jama tego grobu również zbliżona była zarysem do prostokąta o zaokrąglonych narożnikach, miała długość 1,7 m i szerokość 0,5 m. W wypełnisku jamy grobowej nr 2 stwierdzono obecność kamieni o wymiarach 20×12, 15×39, 10×11, 9×7 cm, zalegających pojedynczo i nie stanowiących zwartego układu. Z kolei w wypełnisku jamy grobowej nr 3, stwierdzono nagromadzenie dużych – 50×47, 54×33, 43×31 35×27, 37×21 cm oraz mniejszych – 26×19, 25×20, 20×15, 14×9, 12×12, 11×8, 9×8 cm kamieni, zalegających zwartym brukiem na głębokości 1 – 1,1 m.
Eksplorację nawarstwień w obrębie zadokumentowanych jam grobowych rozpoczęto od odsłonięcia szkieletu w grobie nr 2. Stwierdzono, że szkielet zalegał bezpośrednio na powierzchni skały, silnie opadającej w kierunku wschodnim, co uwidoczniło się w nieregularnym układzie kości szkieletu zalegających w formie nieregularnej litery S. Szkielet odsłonięto w układzie anatomicznym złożony na osi północny zachód – południowy wschód, z czaszką w kierunku południowo-wschodnim oraz łopatkami i kością krzyżową ku górze. Kości ramieniowe wysunięte były do przodu, równolegle do czaszki, ze skrzyżowanymi powyżej czaszki kośćmi przedramion. Miednica przesunięta była na wschód od osi ciała. Kości lewej kończyny dolnej były wyprostowane układając się w kierunku północno-zachodnim. Kości prawej kończyny dolnej były zaś zgięte w kolanie, z podkurczonymi i podniesionymi ku górze kośćmi podudzia i stopy.
W jamie grobu nr 3 po usunięciu bruku z kamieni, odsłonięto kości dwóch szkieletów zalegających po osi wschód-zachód, stopami w kierunku zachodnim. Zalegały one w układzie anatomicznym, nakładając się częściowo na siebie i pozbawione były czaszek. Szkielet złożony w północnej części jamy grobowej, ułożony był na wznak, kości kończyn dolnych były wyprostowane, zaś przedramiona i kości rąk skrzyżowane na miednicy. Drugi szkielet ułożony był w południowej części jamy grobowej, w górnej połowie częściowo na lewym boku, co wynikało z nałożenia się na zalegające poniżej kości szkieletu złożonego w grobie nr 4. Kości lewej kończyny górnej, były wysunięte ku północy zalegając pod kośćmi szkieletu 1. Kości prawej kończyny górnej były zgięte w łokciu z kośćmi przedramion i ręki złożonymi na miednicy. Kości lewej kończyny dolnej były wyprostowane, prawej zaś nieznacznie zgięte w kolanie zalegały pod kośćmi lewej kończyny dolnej szkieletu 1. W grobie nr 3 przy kościach stóp szkieletu 1 odkryte zostały pozostałości 10 żelaznych nitów stanowiących pierwotnie elementy butów. Pomiędzy szkieletami 1 i 2 na wysokości ich miednic, wśród kości rąk, znalezione zostały dwa fragmenty drutu żelaznego.
W południowo-wschodnim narożniku grób nr 3 nakładał się na jamę grobu nr 4. W grobie tym znajdował się szkielet ułożony na wznak na osi południowy wschód – północny zachód, stopami na południowy wschód. Kości lewej kończyny górnej, zgięte w łokciu złożone były kośćmi przedramienia na lędźwiowym odcinku kręgosłupa. Kości prawej kończyny górnej, również zgięte w łokciu, złożone były kośćmi przedramion i ręki na miednicy. Kości kończyn dolnych były wyprostowane, zaś w przestrzeni między kośćmi udowymi złożona była czaszka wraz z przyległym odcinkiem kręgosłupa szyjnego częścią twarzową do dołu. W pozostałej części wykopu na głębokości od 0,1 do 1 m, odsłonięte zostało podłoże skalne.
Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że w grobie nr 2, w wykopanej jamie grobowej o nieregularnej głębokości złożono ciało skazańca na brzuchu, głową w kierunku południowo-wschodnim, twarzą zwróconą na wschód. Jego ręce skrzyżowane były nad głową, nogi częściowo zgięte i wysunięte ku górze. Układ ciała oddaje nieregularny przebieg podłoża skalnego. Po złożeniu zwłok, wypełniając jamę grobową ziemią, wrzucono pojedyncze kamienie. W grobie nr 3 na osi wschód-zachód, stopami na zachód, złożono dwa ciała straconych przez ścięcie skazańców. Jama grobu nr 3 została wykopana i wykuta w zwietrzelinie skalnej, zaś w południowo-wschodnim narożniku nakładała się na wcześniej wykopany grób nr 4. W jej obrębie złożono najpierw ciało skazańca w jej południowej części. Ciało to częściowo zalegało na boku (co było związane z zalegającym poniżej pochówkiem w grobie nr 4), lewą rękę miało wysuniętą na północ, prawą zgiętą złożoną na miednicy, lewą nogę lekko zgiętą, zaś prawą wyprostowaną. Następnie do grobu złożono drugie ciało, na wznak z rękami skrzyżowanymi na miednicy, nogami wyprostowanymi. Ciało drugiego skazańca spoczywało częściowo na złożonych wcześniej zwłokach (na ich lewej ręce i nodze). W grobie nr 3 nie znaleziono ściętych głów skazańców. Zasypując jamę grobową wrzucono do niej liczne kamienie, które utworzyły zwarty bruk nad ciałami w zachodniej i środkowej części grobu. Pochówek ten, w świetle zachowanych źródeł pisanych, można wiązać z wykonaną w październiku 1701 r., egzekucją rodziny Exnerów. W badanym grobie złożone zostały ciała dwóch z czterech straconych wówczas osób. W wykopanej i wykutej w zwietrzelinie skalnej jamie grobu nr 4, złożono na wznak ciało straconego przez ścięcie skazańca. Zwrócone było ono stopami w kierunku południowo-wschodnim, w części północno zachodniej zalegając pod szkieletem z grobu nr 3. Lewa ręka była złożona na brzuchu, prawa na miednicy, nogi zaś wyprostowane. Między udami wrzucona była, twarzą do ziemi odcięta wraz z szyją głowa.
Podczas przeprowadzonych badań archeologicznych odkryto niewielką liczbę przedmiotów zabytkowych. W wypełnisku jamy grobowej nr 3, przy kościach stóp szkieletu 1, znaleziono pozostałości 10 nitów żelaznych. Miały one główki koliste lub zbliżone do prostokąta, średnicę 1-1,3 cm oraz wysokość 1,7-2 cm. na części z nich widoczne były ślady słojów drewna. Pierwotnie stanowiły one elementy butów. W tym samym grobie, między szkieletami 1 i 2 znaleziono dwa drobne fragmenty drutu żelaznego, stanowiące pozostałości bliżej nie określonego przedmiotu. Badając nawarstwienia w wykopie I/07-08 znaleziono wykonany z ołowiu ozdobny nit (?) o średnicy 3 cm i wysokości 1,7 cm, cybuch fajki z glinki kaolinowej o średnicy 1,7-1,9 cm, wysokości 4 cm oraz guzik wykonany z blachy z brązu w formie stożka o wysokości 1 cm i średnicy 1,5 cm, zdobiony na wierzchołku motywem rozety. W wykopie I/07-08 odkryto również 4 kute, żelazne gwoździe o długości od 6 do 3 cm. Gwoździe były prostokątne w przekroju i widoczne były na nich ślady słojów drewna. Odkryte gwoździe, oraz cybuch fajki kaolinowej niewątpliwie związane są z funkcjonowaniem szubienicy. Pozostałe znaleziska (guziki, nity) stanowiły zaś części ubiorów straconych w tym miejscu skazańców.
Ostatni sezon badań przy miłkowskiej szubienicy miał miejsce w maju 2009 r., kiedy odsłonięto dalsze groby skazańców straconych na tym miejscu kaźni. W grobie nr 5 odkryto dwa szkielety w układach anatomicznych. W trakcie eksploracji okazało się, iż ich czaszki oraz odcinki szyjne kręgosłupów były nieco przesunięte od osi szkieletu. Między siódmym kręgiem szyjnym a pierwszym kręgiem piersiowym, w miejscu przesunięcia, w obu omawianych przypadkach, tkwił kamień niewielkich rozmiarów. Takie ułożenie skazańców może sugerować, iż zostali oni ścięci. Oba szkielety leżały w ułożeniu na wznak. Po lewej stronie obu szkieletów, tuż pod żebrami, zidentyfikowano przebarwienie gleby w kolorze rdzawym. Mogą być to ślady okutych żelazem kołków, którymi jak czytamy w kronice, przebito serca dwóm członkom rodziny Exner. W części północno-wschodniej grobu nr 5 znaleziono czaszkę oraz fragment żuchwy kolejnego osobnika. Natomiast w części południowej tegoż grobu odkryto skupisko kości długich oraz czaszkę i fragment żuchwy. W skupisku tym zidentyfikowano kości należące do co najmniej dwóch osobników. W grobie nr 6 znajdował się szkielet postkranialny jednego osobnika. Jego czaszka ułożona została przy stopach. Rozpoznano przy niej znacznie uszkodzone fragmenty kręgów szyjnych. Szkielet z grobu nr 6 ułożono na wznak z rękoma skrzyżowanymi na klatce piersiowej. Czaszka skierowana częścią twarzową do skały, spoczywała w części południowo-zachodniej jamy grobowej na wysokości prawej kości piszczelowej. Przy czaszce odnaleziono liczne fragmenty kręgów szyjnych. Szkielet w grobie nr 7 ułożony został w układzie anatomicznym na wznak z rękoma skrzyżowanymi na klatce piersiowej. Może w tym przypadku chodzić o osobę pogrzebaną żywcem lub samobójcę. Czaszka skierowana była na północ.
W grobie nr 5 pochowane zostały dwie osoby: mężczyzna i kobieta w wieku Maturus. Czaszki obu szkieletów, wraz z siedmioma kręgami szyjnymi, były nieco przesunięte od osi szkieletów postkranialnych oraz dodatkowo oddzielone od odcinków piersiowych kręgosłupów kamieniami niewielkich rozmiarów. Na siódmym kręgu szyjnym oraz na pierwszym kręgu piersiowym omawianych szkieletów, na chwilę obecną, nie zaobserwowano śladów cięcia mieczem. Ponadto w grobie nr 5 znaleziono dodatkowo dwa luźne skupiska kości, w których zidentyfikowano dwie czaszki osobników płci męskiej w wieku Maturus i Adultus/Maturus. Czaszka oceniona na wiek Adultus/Maturus wchodzi w zakres cech zmienności czaszki żeńskiej. Być może czaszki te należały do osobników pochowanych w grobie nr 3. Analiza kości długich ze skupisk kostnych wykazała, iż złożono w nich ciała co najmniej dwóch osobników. W grobie nr 6 pochowano młodego mężczyznę w wieku Adultus. Czaszka mężczyzny złożona została przy prawej kości piszczelowej, co sugerować może, iż śmierć nastąpiła w wyniku ścięcia. Odcinek szyjny kręgosłupa był silnie uszkodzony, dlatego analiza ewentualnych śladów cięcia mieczem na kręgach była niemożliwa do przeprowadzenia. W kolejnym grobie (nr 7) pochowano kobietę w wieku Juvenis/Adultus. Szkielet złożono do grobu w układzie anatomicznym, ale odcinek szyjny kręgosłupa na skutek czynników glebowych uległ zniszczeniu, dlatego nie można stwierdzić, co było bezpośrednią przyczyną śmierci. Również podczas tego sezonu badań pozyskano materiał zabytkowy w postaci elementów ubioru skazańców straconych na tym placu kaźni (zapinki od koszul, nity oraz fragmenty obuwia).
Krzysztof Grenda, Marcin Paternoga, Honorata Rutka, Daniel Wojtucki