Na terenie miasta Żywca zachowały się dwa zabytki związane z dawną jurysdykcją karną – kamienny krzyż oraz kapliczka (Boża Męka). Obiekty te znajdują się przy kościele Świętego Krzyża, wybudowanym w końcu XIV wieku. Postawione są na dawnym cmentarzu o specjalnym przeznaczeniu – wykonywano tam egzekucje na przestępcach skazanych na śmierć przez ścięcie, a następnie grzebano ich ciała wokół kościoła[1. Przez mieszkańców miasta budowla sakralna bywa nazywana kościołem “Trzech Krzyży”, ponieważ od zewnętrznej strony apsydy umieszczone zostały postacie ukrzyżowanego Jezusa oraz dwóch złoczyńców. Informacja o dacie powstania kościoła i dawnym cmentarzu: Z. Rączka, Przewodnik po kościołach żywieckich, Żywiec 1992, s. 5, 8.].
Kamienny krzyż wykonany z piaskowca błędnie bywa nazywany “pokutnym”[2. Problematykę krzyży “pokutnych” poruszył m.in. A. Dobrzyniecki (Tzw. krzyże i kapliczki pokutne – zarys problematyki badawczej, “Pomniki Dawnego Prawa”, z. 1, 2008, s. 68 – 70).]. Został postawiony na pamiątkę wykonania wyroku na chłopcu z miasta Żywca, który …krwią swą pieczętując, na sąd Boży poszedł[3. S. Szczotka, Akta spraw złoczyńców miasta Żywca, “Materiały do dziejów zbójnictwa góralskiego z lat 1589 – 1782″, Lublin – Łódź 1952, s. 91.]. Tak o tym wydarzeniu i fundacji krzyża pisze kronikarz Andrzej Komoniecki w swej Chronografii: Tegoż roku die ultima Julii Michał Gnidka, miejski synek żywiecki w Żywcu przez sąd zginął, że rodziców swoich nie słuchał i na złość im wszystko robił, a kradzieżą się bawił. Za co był u kościoła Świętego Krzyża pod parchanem, pod Bożą Męką kamienną ścięt[4. M. Lysik przytacza cytat mówiący o ścięciu chłopca toporem (Śląskie kamienie w prawie średniowiecznym zapisane, cz. VII, Krzyże pokutne, “Montes Tarnovicensis”, nr 8, 2001, http://www.montes.pl/Montes_8 /montes_nr_08_26.htm). Nie dotarłam do takiego cytatu, nie ma go również u A. Komonieckiego ani u S. Szczotki.] i tam pogrzebion. Na którego grobie, na pamiątkę tego rodzicy jego dali krzyż kamienny wykować i tamże postawić; który dotąd stoi przy tej Bożej Męce. Czego każdy o tym nie wie[5. A. Komoniecki, Chronografia albo Dziejopis Żywiecki, red. S. Grodziski, I. Dwornicka, Żywiec 1987, s. 140; pełna nazwa dzieła Komonieckiego brzmi: Chronografia albo dziejopis żywiecki, w którym roczne dzieje spraw przeszłych starodawnych miasta Żywca i pobliskich jego miejsc znajdują się. A ten jest z różnych autorów, pism i wiadomości zebrany i wypisany, a w żywą i trwałą pamięć miastu żywieckiemu jako ojczyźnie swojej miłej ofiarowany roku pańskiego 1704, przez sławnego Andrzeja Komonieckiego, wójta na ten czas żywieckiego, manu propria.]. Z opisu Komonieckiego wynika, że krzyż miał stanąć zaraz przy Bożej Męce. Obecnie usytuowany jest on przy wschodniej części parkanu, zaraz przy wejściu na teren przykościelny, w oddaleniu od zachowanej kamiennej kapliczki. Nie dotarłam do informacji mówiących o zmianie lokalizacji krzyża oraz Bożej Męki.
nadesłała: Anna Zięba